Oppsummering

Ášši lea go journalista lea dáhtton beassat geahčadit Sámedikki jienastuslohkui čálihuvvama váiddaáššiid. Sámediggi, dás duohko Sámediggeráđđi, lei addán belohahkii geahčadeapmái dieđuid, ja lei čujuhan dasa ahte gokčojuvvon dieđut ledje “soapmása persovnnalaš diliid” birra ja ahte daidda lei hálddašanlága § 13 vuosttaš lađđasa nr.1, geahča almmolašvuođalága § 13, mielde jávohisvuođageatnegasvuohta. Earret eará eai addán geahčadeapmái sin namaid geat ledje čálihuvvon jienastuslohkui.

Áittardeaddji lea gávnnahan ahte Sámedikki jienastuslohkui čálihuvvama váiddaášši dieđuide sáhttá leat jávohisvuođageatnegasvuohta “soapmása persovnnalaš diliid” dieđuid dihte vrd. hálddašanlága § 13 vuosttaš lađđasa nr.1. Sámediggeráđđi lea goitge maid válljen ahte eai atte geahčadeapmái dieđuid main áibbas čielgasit ii leat jávohisvuođageatnegasvuohta, ovdamearkka dihte galli olbmos váiddaáššiin lea sáhka ja movt váidagiid leat meannudan. Áittardeaddji lea maid gávnnahan ahte ii leat jávohisvuođageatnegasvuohta dieđuin mat biddjojit almmolaččat dárkkisteapmái, dies leat oassin sin namat geat leat jienastuslogus. Sámediggeráđđi lea maid boastut dulkon jávohisvuođageatnegasvuođa njuolggadusaid, ahte jávohisvuođageatnegasvuohta ii leat hehttehussan dieđuid geavaheapmái dalle go ii makkárge vuoigaduvvon beroštupmi dagat ahte daid ferte doalahit čiegusin, go leat juo dábálaččat oahppásat dahje dábálaččat olámuttos eará sajiin, geahča hálddašanlága § 13 a nr. 3.

Ášši 2023/2552 ?uovvulanreive

Cealkámuša ma??el lea Siviilaáittardeaddji sádden ?uovvulanreivve. Loga reivve dáppe.

Ášši duogáš

NRK Sámi journalista A (dás duohko váidi) dáhtui ?ak?amánu 19. beaivvi 2022 e-poasttas geah?adit buot Sámedikki jienastuslohkui ?álihuvvoma váidagiid. Sámediggi attii belohahkii geah?adeami, nu ahte ovtta dokumeantta eai obage suovvan geah?adit, ja eará dokumeanttain fas gok?e muhtin die?uid, ja ?ujuhedje almmolašvuo?alága § 13 vuosttaš la??asii, geah?a hálddašanlága § 13 vuosttaš la??asa nr.1, ahte die?ut leat “soapmása persovnnalaš diliid” birra. Earret eará eai suovvan geah?adit sin namaid geat ledje ?álihuvvon. Váidi váiddii mearrádusa. Váidda váldui belohahkii vuhtii, nu ahte addui belohahkii geah?adeapmái dat dokumeanta man álggos eai lean obage suovvan geah?adit. Váidi doalahii iežas váidaga, ja ášši sáddejuvvui Sámediggerá??ái meannudeapmái njuk?amánu 1. beaivvi 2023.

Miessemánu 30. beaivvi 2023 mearridii Sámediggerá??i ahte sii doalahit mearrádusa. Sii ?ujuhedje dasa ahte go áigu ohcat ?álihuvvot Sámedikki jienastuslohkui de ferte buktit persovnnalaš oainnuid ja die?uid, ja ahte dáid ferte várrogasat gie?ahallat. Nuppe dáfus ferte deattuhit mediaid rievtti die?uide go árvvoštallojuvvo sáhttá go addit geah?adeapmái die?uid. Sámediggi praktisere dan dihte rabasvuo?a nu guhkás go vejolaš. Sámediggerá??i ?álii ahte sii biehttaledje geah?adeami die?uide mat ledje nu sensitiiva ahte daid ii berre suovvat geah?adit movt beare, dego ovdamearkka dihte persovnnalaš dilit dego giella ja die?ut earáid birra go geasa ášši guoská ja nu ain.

Váidi váiddii mearrádusa áittardeaddjái. Váidagis ovdandollo ahte Sámediggerá??i lei mearrádusastis dulkon mat leat “persovnnalaš dilit” eará ládje go láhka ja Justiisa- ja gearggusvuo?adepartemeanta lea dahkan.

Min guorahallamat

Min mielas lei dárbu guorahallat ášši dárkileappo Sámediggerá?iin. Mii jearaimet ?uovvu go Sámediggerá?i vuo?uštus gáibádusaid mat almmolašvuo?alágas leat vuo?uštusaide. Mii dáhtuimet maid ?ilgejuvvot man dihte hálddašanlága § 13 vuosttaš la??asa nr. 1 jávohisvuo?ageatnegasvuohta “soapmása persovnnalaš dilit” fátmmasta gok?ojuvvon die?ut. Mii jearaimet maid leat go buot die?ut maid eai leat suovvan geah?adit “soapmása persovnnalaš diliid” birra.

Dasto mii jearaimet maid lei go Sámediggerá??i iskan ledje go die?ut maid eai leat suovvan geah?adit juo ovdala??as almmola??at olámuttus, ovdamearkka dihte ohcan ládje interneahtas. Mii jearaimet maid man guhka ja movt Sámedikki jienastuslohku dábála??at lea almmolaš dárkkisteapmái nu go ?uožžu láhkaásahusas sámediggeválgga birra § 8, ja makkár mearkkašupmi das lea hálddašanlága § 13 a nr. 3 árvvoštallamii ahte die?ut leat leamašan lágiduvvon almmolaš dárkkisteapmái. Mii viidáseappot ?ujuheimmet ahte Sámedikki mearrádusas ii boa?e ovdan makkár spiehkastatláhkavuo??u lea geavahuvvon.

Loahpas mii jearaimet lei go Sámediggerá??i dahkan mearrádusa “almma vuo?ohis gaska” nugo almmolašvuo?aláhka § 32 goalmmát la?as gáibida.

Sámediggerá??i vástidii ahte sii háliidit buktit buori vuo?uštusa, muhto ahte eai leat makkárge buorit ákkat addit geah?adeapmái juoidá mii lea nie sensitiiva dego Sámedikki jienastuslohkui ohcama meannudeapmi ja sisa?áliheapmi, ja dat die?ut mat dakkár meannudeamis leat. Dán oktavuo?as lea sáhka die?uin mat leat olbmo giellagelbbolašvuo?a, etnisitehta, fuolkevuo?a ja bearašdili birra, ja diesa maid gullet giellagelbbolašvuohta fuolkevuo?a- ja bearašdiliin. Sámediggerá??i ?ujuhii dasa ahte sámi fuolkevuo?adiliin lea sáhka etnisitehtas mii gullá persovdnadie?uid erenoamáš kategoriijaide.

Sámediggerá??i oaivvildii ahte árvvoštallamii ii lean áigeguovdil ahte die?ut lea juo juogaduvvon almmola??at dahje leat almmola??at olámuttus ohcan ládje interneahtas. Sii dadje vel ahte listu mas leat olbmuid namat geat leat ?álihuvvon Sámedikki jienastuslohkui lágiduvvo almmolaš dárkkisteapmái ovdal juohke válggaid, gitta válgabeaivvi rádjái. Dát áigodat lea sullii guokte mánu juohke nuppi jagi. Das oidno namma ja orrungielda, muhto ii ?uo??o man vuo?ul guhtege lea beassan jienastuslohkui eaige makkárge eará die?ut,  dego manne dahje movt sii leat ?álihuvvon dohko.

Sámediggerá??i ?álii maid ahte dat die?ut maid sii eai leat ?ájehan gullet hálddašanlága § 13 vuosttaš lá??asa nr. 1:i.

Siviilaáittardeaddji oaivil áššái

Álgu

Ášši lea gáibádus geah?adit váidagiid mat leat boahtán Sámedikki jienastuslohkui ?álihuvvama oktavuo?as. Sámediggerá??i gu?ii ollu die?uid ?ájetkeahttá ja ?ujuhii dan oktavuo?as ahte daidda die?uide lei jávohisvuo?ageatnegasvuohta dan dihte go ledje “soapmása persovnnalaš diliid” birra. Earret eará eai addon geah?adeapmái sin namat geat ledje ?álihuvvon jienastuslohkui.

Vuosttažettiin de ášši dihte ?uožžila jearaldat fátmmasta go hálddašeami jávohisvuo?ageatnegasvuohta buot daid die?uid maid eai luoitán geah?adeapmái, ja lei go makkárge vuo??u ráddjet jávohisvuo?ageatnegasvuo?a.

Almmolašvuo?alága § 3 mielde lea váldonjuolggadus ahte hálddašeami áššebáhpirat leat almmola??at. Spiehkasteamit geah?adanvuoigatvuo?as fertejit vuo??uduvvot láhkii dahje njuolggadusaide mat leat lága vuo?ul. Dakkár láhkavuo??u gávdno earret eará almmolašvuo?alága § 13 vuosttaš lá??asis, gos lea addojuvvon spiehkastat die?uide maid láhkamearriduvvon jávohisvuo?ageatnegasvuohta fátmmasta. Jávohisvuo?ageatnegasvuo?a dábálaš njuolggadusat  bohtet ovdan hálddašanlága § 13:s ja ?uovvova??ain. Hálddašanlága § 13 vuosttaš la??asa nr. 1 mielde lea “juohke ovttas gii ?a?aha bálvalusa dahje barggu hálddašanorgánas” jávohisvuo?ageatnegasvuohta “soapmása persovnnalaš diliid” birra. Dán ?állosa ?uoggáin 2.1 ja 2.2 meannuduvvo Sámediggerá?i ipmárdus das mat leat “soapmása persovnnalaš dilit”.

Vaikko vel jávohisvuo?ageatnegasvuohta álgovuolggala??at guoská muhtin dihtui dan dihte go lea “soapmása persovnnalaš dilli”, de sáhttá hálddašanlága § 13 a ja ?uovvovaš njuolggadusaid mielde leat nu ahte jávohisvuo?ageatnegasvuo?as leat ráddjejumit. Dás vuollelis ?uoggás 2.3 meannuduvvo Sámediggerá?i árvvoštallan das ahte sáhttet go jávohisvuo?ageatnegasvuo?as leat ráddjejumit muhtin die?uid ektui dán áššis dan dihte go ii makkárge vuoigaduvvon beroštumi dihte ferte ?iegusin daid doallat, ovdamearkka dihte go leat dábála??at oahppásat dahje almmola??at olámuttus eará báikkiin, geah?a § 13 a nr. 3.

Almmolašvuo?alágas lea vuo?uštus gáibádussan, ja dát meannuduvvojit dás vuollelis 3. ?uoggás. ?uoggás 4 meannuduvvo jearaldat lea go Sámediggerá??i meannudan ášši almmolašvuo?alága § 32 goalmmát lá??asa njuolggadusaid mielde mat mearridit man guhkes meannudanáigi galgá leat.

Movt Sámediggerá??i lea árvvoštallan jávohisvuo?ageatnegasvuo?a ja jávohisvuo?ageatnegasvuo?a ráddjejumiid go ii leat dárbu suodjaleapmái

2.1 jávohisvuo?ageatnegasvuohta – “soapmása persovnnalaš dilit” – ?álihuvvot Sámedikki jienastuslohkui

Hálddašanlága § 13 vuosttaš la??asa nr. 1 mielde lea “juohke ovttas gii ?a?aha bálvalusa dahje barggu hálddašanorgánas” jávohisvuo?ageatnegasvuohta “soapmása persovnnalaš diliid” birra. Mearrádus guoská dušše die?uide mat leat fysalaš olbmui birra. Nuppi la??asa vuosttaš cealkagis daddjo ahte die?ut earret eará riegádanbáikki ja stáhtaborgárvuo?a birra eai leat persovnnalaš dilit, earret go dalle jus dat muitalit klieanttadili birra dahje eará diliid birra mat adnojit persovnnalažžan.

Cealkka “soapmása persovnnalaš dilit” ii atte ?ielga vástádusa das makkár die?uide jávohisvuo?ageatnegasvuohta guoská. Doaba ferte ipmirduvvot rievttálaš standárdan man sisdoallu sáhttá rievdaduvvot ja ovdánahttot áiggi mielde. “Soapmása persovnnalaš dilit” ii sisttisdoala buot die?uid ea?kilolbmo birra. Dat fertejit leat die?ut maidda leat ollu ákkat manne daid dábála??at háliida doalahit alccesis, geah?a earret eará Justiisa- ja gearggusvuo?adepartemeantta Rettleiar til offentleglova, G-2009-419, ?uokkis 6.2.3.1 ja NOU 2003:30 O??a almmolašvuo?alága siiddu 229. Dá lea goitge dušše vuolggasadji.  Dárkilat árvvoštallamis ferte maid deattuhit lea go nu ahte die?ut, ieh?anassii dahje ovttas eará olámuttus die?uiguin, sáhttet vahágahttit dahje almmostahttit olbmo, leat go die?ut addojuvvon dakkár dovddahus dilálašvuo?as, ja sáhttá go die?uid addin vahágahttit luohttevašvuo?a hálddašeaddjái.

Ot.prp. nr. 3 (1976-1977) siiddus 136 namuhuvvojit ovdamearkkat mat sáhttet leat “soapmása persovnnalaš dilit”, das namuhuvvojit die?ut fuolkevuo?a, bearaš- ja ruovttodiliid birra. Das vel vuo??uduvvo ahte diehtu geat du máttut leat, lea diehtu mii gullá “soapmása persovnnalaš dilit” die?uide, maidda dasto gusto jávohisvuo?ageatnegasvuohta, geah?a Ot.prp. nr. 3 (1976-1977) siidu 14 ja 15.

Viidáseappot ferte deattuhit man muddui almmolašvuo?as lea vuoigaduvvon beroštupmi diehtit dáid die?uid, vrd. NOU 2003: 30 siidu 229. Go almmolašvuo?as lea dakkár beroštupmi, de fertejit eambbo ákkat ovdal go dan sáhttá goh?odit “persovnnalaš dillin”, geah?a earret eará siviilaáittardeaddji cealkámušaid borgemánu 25. beaivvi 2015 (SOM-2015-1458) ja borgemánu 16. beaivvi 2019 (SOM-2019-1513). Justiisadepartemeantta láhkaossodat lea ipmirdan dan nu ahte dán ferte vuosttažettiin vuhtiiváldit rádjedáhpáhusain, geah?a JDLOV-2013-6908 ja JDLOV-2015-7630-2. Eurohpárá?i konvenšuvnnas daddjo almmolaš dokumeanttaid geah?adeami birra (Tromsøkonvensjonen) artihkkalis 3 nr. 2 ahte vejolašvuohta geah?adit die?uid almmolaš dokumeanttain sáhttá hilgut jus almmolašvuohta lea, dahje dáidá leat, vahágahtti dakkár beroštumiide mat leat namuhuvvon nr.1:s, earret dalle go bajitdási dábálaš dárbbut ?ájehit ahte ferte almmolašvuohta.

Sámediggerá??i ii leat suovvan geah?adit geat leat ?álihuvvon Sámedikki jienastuslohkui. Sámelága § 2-6 vuosttaš la??asa mielde sáhttet buohkat geat duo?aštit ahte sii atnet iežaset sápmelažžan, ja geain lea juogo sámegiella ruovttugiellan, dahje lea dahje lea leamaš váhnen, áhkku/áddjá dahje máttaráhkku/máttaráddjá geas lea sámegiella ruovttugiellan, dahje lea dakkára mánná gii ?uožžu dahje lea ?užžon jienastuslogus, gáibidit iežaset ?álihuvvot sámi jienastuslohkui. Diehtu ahte soames lea jienastuslogus sáhttá diehttelas leat mearriduvvon dan mielde makkár ruovttudilli, fuolkevuo?at dahje máttut olbmos leat. Álgovuolggala??at sáhttá dát mearkkašit ahte diet die?ut leat “soapmása persovnnalaš dili” die?ut. Nuppe dáfus sáhttá dat ahte soames lea jienastuslogus maid leat vuo??uduvvon die?uide main ii leat jávohisvuo?ageatnegasvuohta. Dat diehtu ahte don leat háliidan ?álihuvvot Sámedikki jienastuslohkui, ii gal iešalddis muital makkárge persovnnalaš diliid birra.

Ášše?ielggadeamis mii ?állojuvvui Sámediggerá?i meannudeapmái, ?ujuhuvvo garra dáruiduhttinpolitihkkii mii lea bistán 150 jagi ja ahte justte diet sáhttá dagahit ahte muhtumiidda lea stuora lávki dáhttut beassat ?álihuvvot Sámedikki jienastuslohkui. Áittardeaddji ipmirda dán nu ahte Sámediggerá??i oaivvilda ahte oallugat háliidit doalahit alcceseaset dan ahte sii leat Sámedikki jienastuslogus ja makkár eavttuid vuo?ul sii leat ?álihuvvon dohko. Áittardeaddji váldá vuhtii Sámediggerá?i árvvoštallama ahte dilit mat leat ?adnon sámi identitehtii ja Sámedikki jienastuslogu ?áliheapmái sáhttet leat dakkárat man lea dábálaš ahte doalahat alccesat ja mii váldit vuhtii ahte dát ii leat eahpedábálaš. Dát dasto ?ujuha dan guvlui ahte dá álgovuolggala??at leat “soapmása persovnnalaš dili” die?ut.

Diein vuo?ul de áittardeaddjis eai leat álgovuo?us mearkkašumit dasa go Sámediggi ii leat luoitán geah?adeapmái die?uid fuolkevuo?a, bearaš- ja ruovttudiliid birra, mat vuosttažettiin leat ?adnon daidda olbmuide ja sin bearrašiidda. Leat goitge eambbo dilálašvuo?at mat sáhttet addit eará bohtosa go árvvoštallat daid die?uid mat Sámedikki jienastuslogus bohtet ovdan, ja dán mii árvvoštallat eambbo ?uovvovaš osiin.

Sámedikki jienastuslohkui ?áliheapmi addá earret eará jienastanvuoigatvuo?a almmola??at válljejuvvo orgánii (Sámediggái). Álgovuo?us lea almmolašvuo?as vuoigaduvvon beroštupmi diehtit geas lea riekta searvat Sámedikki válggaide, daiguin bargguiguin ja mearridanválddiiguin mat leat addon. ?áliheapmi addá jienastanrievtti, mii fas mearkkaša ahte die?us leat muhtin ovttasullasašvuo?at stáhtaborgárdie?us, mii hálddašanlága § 13 nuppi la??asa vuosttaš cealkaga mielde ii leat “soapmása persovnnalaš dilli”. Dát ?ájeha ges dasto ahte hálddašanlága § 13 vuosttaš la??asa nr.1 mielde de ieš dat ?áliheapmi Sámedikki jienastuslohkui ii leat dakkár masa jávohisvuo?ageatnegasvuohta gusto.

Láhkaaddi oaivvilda maid ahte almmolašvuo?as lea legitiibma beroštupmi Sámedikki jienastuslohkui ?áliheamis, go juo lea láhkaásahussii ?állán ahte jienastuslohku galgá lágiduvvot almmolaš dárkkisteapmái. Sámedikki válggaid njuolggadusain § 8:s ?uožžu ahte jienastuslogu galgá lágiduvvot almmolaš dárkkisteapmái nu jo?ánit go vejolaš ja galgá leat olámuttus gitta válgabeaivái ja vel dan beaivvi, daid jagiid go lea sámediggeválga, suohkanstivraválga dahje fylkkadiggeválga. Vaikko vel almmolažžan bidjan lea ?adnon dasa ahte galgá leat vejolašvuohta gáibidit divvuma láhkaásahusas § 9, de almmolašvuo?as sáhttá maid leat vuoigaduvvon beroštupmi daidda die?uide maiddai ma??el go jienastuslohku ii leat šat almmola??at olámuttos. Ovdamearkka dihte sáhttá leat beroštupmi diehtit gos riikkas sis geain lea jienastanvuoigatvuohta orrot.

Áittardeaddji mielas ?ájeha dat ahte Sámedikki jienastuslohku muhtin áigái lágiduvvo almmolaš dárkkisteapmái ahte die?ut eai sáhte gal leat addon dakkár oktavuo?ain mat leat hui luohttevaš dilit, dahje ahte dat eai leat die?ut main láhkaaddi lea oaivvildan lea jávohisvuo?ageatnegasvuohta. Láhkaásahusas dahje dan ovdabargguin, dahje eará diekkáriidda mat leat ?adnon láhkaásahussii, ii boa?e ovdan váikkuha go die?uid almmolažžan bidjan jávohisvuo?ageatnegasvuhtii, nugo ovdamearka dihte dahká vearrohálddašanlágas  § 3-1 nuppi la??asis, geah?a § 9-7 vi?at la??asa. Vearrohálddašanlágas § 3-1 ?uožžu ahte vearrolisttuide mat leat almmolaš dárkkisteamis leamašan ii guoská jávohisvuo?ageatnegasvuohta. Diekkár sullasaš njuolggadus ii gusto Sámedikki jienastuslohkui, ii goit áittardeaddji die?us. Áittardeaddji oaivvilda goitge ahte ii leat vuorddehahtti ahte die?uin mat galget leat olámuttus almmolaš dárkkisteapmái guhkit áiggi juohke nuppi jagi, lea jávohisvuo?ageatnegasvuohta. Dušše dát akto ?ujuha dan guvlui ahte jienastuslohku ii leat diehtu “soapmása persovnnalaš dili” birra.

Sámediggerá??i lea ovdandoallan ahte die?ut etnisitehta birra leat persovnnadie?uid erenoamáš kategoriijas. Eurohpá parlameantta rådsforordning (EU) 2016/679 cuo?ománu 27. beaivvi 2016 (generealla persovdnasuodjalusmearrádus) artihkal 9:s, mii lea sajáiduhtton norgga riektái persovdnadiehtolágas, leat sierra njuolggadusat earret eará “etnalaš ruohttasiid” die?uid gie?ahallamii. Ii leat goitge makkárge automatihkka nu ahte dat maid artihkal 9:s oaivvildit leat die?ut “soapmása persovnnalaš diliin” leat hálddašanlágas dat seammá. Ovdamearkka dihte gusto artihkal 9 die?uid fágasearvemiellahttuvuo?a birra, go fas dábála??at de dát ii leat dakkár man oaivvildit soapmása “persovnnalaš dillin”, geah?a  Jon Sverdrup Efjestad ja Camilla Selman, Taushetsplikt i forvaltningen, siidu 113. Dan dihte ii sáhte deattuhit nu issorasat dan movt die?ut leat kategoriserejuvvon persovdnasuodjaluslágas.

Dien vuo?ul lea áittardeaddji gávnnahan ahte die?ut dan birra ahte muhtin lea Sámedikki jienastuslogus, ii leat “soapmása persovnnalaš dili” birra diehtu ja nu ii guoská jávohisvuo?ageatnegasvuohta dasa. Áittardeaddji ?ujuha dasa ahte ?áliheapmi ii vealtameahttun leat die?uid vuo?ul dahkkon main lea jávohisvuo?ageatnegasvuohta dan dihte go leat persovnnalaš diliid birra. Dat ahte don leat jienastuslogus, ii njuolga muital maidege du persovnnalaš diliid birra. Viidáseappot oaivvilda áittardeaddji ahte ferte ollu deattuhit dan ahte dálá lágaid mielde leat die?ut almmola??at olámuttus muhtin áigodagaid. Eará die?ut mat bohtet ovdan váiddaáššiin gos váidet jienastuslohkui ?áliheami, gal leat dakkárat main “soapmása persovnnalaš dilit” sáhttet boahtit ovdan, ovdamearkka dihte má?ggalágan die?ut sisa?álihuvvon olbmuid bearaš- ja ruovttudili birra.

2.2 Jávohisvuo?ageatnegasvuohta “soapmása persovnnalaš dilit” – eará die?ut dokumeanttain

Sámediggerá??i lea maid šiitán geah?adeamis eará die?uid ja leat ?ujuhan dasa ahte dat leat “soapmása persovnnalaš diliid” birra. Muhtin dain die?uin eai leat ?adnon ruohttasiidda, fuolkevuhtii, bearaš- ja ruovttudiliide, eaige daid vuo?ul oro vejolaš identifiseret olbmuid geaid birra váiddaáššit leat. Dát guoská ovdamearkka dihte die?uide das galle olbmo leat váiddaáššiin ja movt Sámediggi lea gie?ahallan váidagiid. Lea váttis oaidnit ahte almmolašvuo?alága § 13, vrd. hálddašanlága § 13 vuosttaš la??asa nr.1 sáhttá vuo??un leat dieid die?uid diktit ?ájetkeahttá. Justte dien ?uoggás orro Sámediggerá??i dulkon lága njuolggadusaid boastut.

2.3 Jávohisvuo?ageatnegasvuo?a ráddjehusat go ii leat vuoigaduvvon beroštupmi mii ?ájeha ahte die?uid ferte doalahit ?iegusin go leat juo dábála??at oahppasat dahje olámuttus almmola??at

Hálddašanlága § 13 a nr. 3 mielde de ii leat jávohisvuo?ageatnegasvuohta mii ?uovvu § 13 dakkár mii eastada ahte die?uid sáhttá geavahit go ii leat oktage vuoigaduvvon beroštupmi mii dagaha ahte fertejit dollojuvvot ?iegusin, ovdamearkka dihte go leat juo dábála??at oahppasat dahje leat olámuttos almmola??at eará báikkiin.

Die?ut leat “dábála??at oahppásat” jus dat leat almmola??at almmuhuvvon, muhto eai jus dat dušše leat ságaid mielde oahppásat dahje oahppásat dušše dihto birrasis, geah?a Justiisa- ja gearggusvuo?adepartemeantta ?állosa Rettleiar til offentleglova, G-2009-419, ?uoggá 6.2.5.4.

Áittardeaddji lea ovdal cealkán ahte die?ut leat dábála??at oahppasat dahje dábála??at olámuttus jus daid álkit gávdná go ohcá Interneahtas, geah?a áittardeaddji geassemánu 17. beaivvi 2021 cealkámuša (SOM-2020-746). Ovdamearkkat leat riikaviidosaš mediaid artihkkalat mat leat álkit gávdnamis, nugo NRK, VG ja nu ain.

Sámediggerá?i mearrádus ii ?ujut makkárge árvvoštallamii gos liv??e árvvoštallan ahte lea go nu ahte ii makkárge vuoigaduvvon beroštupmi ?ájet ahte die?uid ferte doalahit ?iegusin dan dihte go leat oahppásat dábála??at dahje almmola??at olámuttus eará sajis. Válddahallamis man leat sádden deike leat sii ?ilgen ahte ii leat áigeguovdil ahte leat go die?ut juogaduvvon almmola??at dahje leat almmola??at olámuttus go ohcá interneahtas. Dasa ii leat áittardeaddji ovtta oaivilis.

Dakko lea Sámediggerá??i dulkon hálddašanlága boastut, go dá lea áibbas ?ielgasit áigeguovdilis ášši go árvvoštallá sáhttet go jávohisvuo?ageatnegasvuo?as dahkkot ráddjejumit hálddašanlága § 13 a nr. 3 mielde.

2.4 Sámediggerá?i jávohisvuo?ageatnegasvuo?a árvvoštallan – ?oahkkáigeassu

Áittardeaddji lea ovtta oaivilis das ahte die?ut mat bohtet ovdan váiddaáššis go soames lea váidán Sámedikki jienastuslohkui ?áliheami sáhttet leat dakkárat maidda jávohisvuo?ageatnegasvuohta guoská sivas go leat die?ut “soapmása persovnnalaš diliid” birra. Sámediggerá??i lea baicce maid šiitán geah?adeami die?uide mat áibbas ?ielgasit eai muital “soapmása persovnnalaš diliid” birra. Ovdamearkkat leat die?ut das galle olbmo váiddaáššiin leat ja movt Sámediggi lea meannudan váidagiid. Áittardeaddji lea maid gávnnahan ahte die?uide mat leat biddjon almmola??at dárkkisteapmái ii gusto jávohisvuo?ageatnegasvuohta, diesa gullet maid sin namat geat leat ?álihuvvan jienastuslohkui.

Sámediggerá??i lea maid boastut dulkon jávohisvuo?ageatnegasvuo?a njuolggadusaid gos daddjo ahte ii leat hehttehussan ahte die?ut geavahuvvojit go ii leat makkárge vuoigaduvvon beroštupmi mii dagahiv??ii ahte dollojit ?iegusin go juo leat dábála??at oahppásat dahje almmola??at olámuttus eará báikkis, geah?a hálddašanlága § 13 a nr. 3.

Dien vuo?ul de dáhttojuvvo Sámediggerá??i árvvoštallat ášši fas o??asit. O??a árvvoštallamis dáhttut Sámediggerá?i geah?adit daid fuomášumit mat leat ?uoggás 3 gos daddjo ahte gáibiduvvo vuo?uštus.

Sámediggerá??i vuo?uštus

Almmolašvuo?alága § 32 lea geah?adangáibádusa váidagiid birra. Dan mielde ii mearrádus iešalddis gáibit vuo?uštusa váiddainstánsa mearrádussii. Paragráfa goalmmát la??asa nuppi cealkka mearrida goitge ahte hálddašanlága kapihttal VI njuolggadusat váidaga ja rievdadeami birra gusto nu guhkás go lea vejolaš. Hálddašanlága § 33 vuosttaš la?as váiddaáššiid áššeráhkkaneami birra ?ujuha ges hálddašanlága kapihttal V:i. Áittardeaddji lea ovdal cealkán ahte váiddainstánssa mearrádus geah?adanáššiin galgá vuo?uštuvvot vai ?uovvu hálddašanlága § 24 ja§ 25, geah?a áittardeaddji golggotmánu 20. beaivvi 2020 cealkámuša (SOM-2020-1262). Vuo?uštusa sisdoalu gáibádusat fertejit heivehuvvot dan mielde masa mearrádus guoská.

Justiisa- ja gearggusvuo?adepartemeantta ?állosis Rettleiar til offentleglova, G-2009-419, ?uoggás 10.3 siiddus 177 daddjo ahte “váiddaáššiin leat eambbo gáibádusat vuo?uštussii”. Dasto ii sáhte váidaga sisdoalu gáibádus leat unnit váiddainstánsii go vuolitinstánsii, mii fas geah?adanohcci bivdaga dihte, addá lagat vuo?uštusa hilgumii almmolašvuo?alága § 31 nuppi la??asa vuosttaš cealkaga mielde. Dán mearrádusa mielde de “váldovuhtiiváldimat mat leat váikkuhan hilgumii, galget namuhuvvot”. Mearrádusaid ovdabargguin leat ?ujuhan hálddašanlága § 25 goalmmát la??asii, geah?a Ot.prp.nr. 102 (2004-2005) siidu 152.

Sámediggerá??i lea válddahallamis ?állán ahte sii geah??alit addit hárálaš vuo?uštusa. Sámediggerá??i ii leat váiddamearrádusas ?ujuhan makkár láhkavuo?u sii árvvoštallet, ja man sii oaivvildit addit vuo?u šiitit die?uid geah?adeami. Vaikko vel buktojit ge ovdan moadde momeantta mat leat áigeguovdilat jávohisvuo?ageatnegasvuo?a árvvoštallamis, de ii boa?e áibbas ?ielgasit ovdan mii Sámediggerá?i árvvoštallantemá lea.

Áittardeaddji mielas lea váttis mearrádusa vuo?uštusa vuo?ul lohkat makkár njuolggadusaid Sámediggerá??i lea árvvoštallan ja movt sii leat árvvoštallan daid iešgu?etge ášše?uolmmaid. Vuo?uštus ii ?uovo lága gáibádusaid.

Meannudanáigi

Oaidningáibádusa hilguma váidda galgá ráhkkanahttot ja “mearriduvvot nu ahte ii ádján eambbo go dárbu”, geah?a almmolašvuo?alága § 32 goalmmát la??asa. Lea dábálaš ahte váiddaášši meannudeapmi ádjána veháš guhkit go vuosttaš instánssa meannudeapmi, earret eará dan dihte go váiddainstánssa vuo?uštussii leat mihá garraset gáibádusat.  Áittardeaddji lea má?gga áššis cealkán ahte geah?adannjuolggadusaid effektivitehta dihte ja almmolašvuo?aprinsihpa ulbmil dahká ahte geah?adanáššiid meannudeapmi galgá buot dásiin leat jo?án. Cealkámušas mii lea oassin áittardeaddji 2008 áššedie?áhusas (SOMB-2008-7), dajai áittardeaddji ahte áššemeannudanáigi gaskkal guokte ja golbma vahkku ma??á go lea vuostáiváldima lea váttis dohkkehit, maid go das lea fárus vejolaš ášši ruovttoluottasádden vuosttaš instánsii váiddameannudeapmái. Geah?adanáššiid áššemeannudanáiggi garra gáibádus mearkkaša ahte váiddainstánsa ferte vuoruhit geah?adanášševáidagiid áššemeannudeami. Dan sivas go áššeráhkkaneapmi juo lea dáhpáhuvvan vuosttaš instánssas, de fertejit leat ollu ákkat jus galgá váiddaáššiin dohkkehit áššemeannudanáiggi mii lea eambbo go guokte vahkku, geah?a earret eará áittardeaddji cealkámuša borgemánu 25. beaivvi 2015 (SOM-2015-949).

Sámediggerá??i lea válddahallamis man leat buktán deike ?állán ahte áššemeannudeapmi lea ádjánan beare guhka. Dasa lea siviilaáittardeaddji ovtta oaivilis. Áššemeannudeapmi lea ádjánan mihá guhkit go maid láhka gáibida. Áittardeaddji ovdeha ahte boahtteáiggis de Sámediggerá??i meannuda geah?adanváidagiid almmolašvuo?alága áššemeannudanáigemeriid mielde.

Konklušuvdna

Áittardeaddji lea gávnnahan ahte Sámedikki jienastuslohkui ?álihuvvoma váiddaášši die?uide sáhttá leat jávohisvuo?ageatnegasvuohta “soapmása persovnnalaš diliid” die?uid dihte vrd. hálddašanlága § 13 vuosttaš la??asa nr.1. Sámediggi lea goitge maid šiittán addimis die?uid geah?adeapmái main áibbas ?ielgasit ii leat jávohisvuo?ageatnegasvuohta, ovdamearkka dihte galli olbmos váiddaáššiin lea sáhka ja movt váidagiid leat meannudan. Áittardeaddji lea maid gávnnahan ahte ii leat jávohisvuo?ageatnegasvuohta die?uin mat biddjojit almmola??at dárkkisteapmái, dies leat oassin sin namat geat leat jienastuslogus. Sámediggerá??i lea maid boastut dulkon jávohisvuo?ageatnegasvuo?a njuolggadusaid, ahte jávohisvuo?ageatnegasvuohta ii leat hehttehussan die?uid geavaheapmái dalle go ii makkárge vuoigaduvvon beroštupmi dagat ahte daid ferte doalahit ?iegusin, go leat juo dábála??at oahppásat dahje dábála??at olámuttos eará sajiin, geah?a hálddašanlága § 13 a nr. 3.

Sámediggerá??i ii leat iežaset mearrádusa vuo?uštan nugo láhka gáibida, ja sii leat áibbas ?ielgasit geavahan beare guhkes áiggi áššemeannudeapmái. Sámediggerá??i bivdojuvvo meannudit ášši o??asit ovdal juovlamánu 15. beaivvi 2023.