Oppsummering

Mii čujuhit gulahallamii mii mis lea leamašan dán áššis, maŋemus reivve leat mii sádden njukčamánu 18. beaivvi 2024.

Sámediggeráđđi árvvoštalai ášši fas ođđasit juovlamánu 20. beaivvi 2023. Ođđa árvvoštallamis doalahii Sámediggeráđđi ahte ii áiggo addit geahčadeapmái dieđuid das ahte lea go soames čálihuvvon dahje dáhtton čálihuvvot Sámedikki jienastuslohkui.

Maŋŋel go lea lohkan Sámediggeráđi ođđa árvvoštallama de áittardeaddji lea ain seamma oaivilis go maid lea čállán skábmamánu 23. beaivvi 2023 cealkámušas (SOM-2023-2552).

Ášši 2023/2552 cealkámuš

Dá lea Siviilaáittardeaddji ?uovvolanreive muhtin ovddeš cealkámuššii. Geah?a cealkámuša dáppe.

Siviilaáittardeaddji rolla

Sámediggerá??i lea válljen ahte muhtin ?uoggáin ii ?uovo áittardeaddji cealkámuša. Stuoradiggi lea addán ?ielga láidestusaid das movt hálddahus galgá láhttet go ii leat ovttaoaivilvuohta áittardeaddjiin láhkamearrádusaid dulkomis. Siviilaáittardeaddjilága ovdabarggus deattuhuvvo ahte vurdojuvvo generealla dásis ahte hálddahus ?uovvula áittardeaddji oaivila, geah?a earret eará  Innst. 409 L (2020–2021) s. 39:

“Lávdegoddi háliida deattuhit ahte Stuoradiggi ?ielgasit vuordá ahte hálddahus ?uovvula áittardeaddji cealkámušaid. Dát lea vuo??oeaktun parlamentárala??at sajáiduvvan hálddahuskontrollas, maiddái dalle go hálddahus ii leat ovtta oaivilis áittardeddjiin.”

Seamma oaidnu lea Stuoradikki kontrolla- ja hálddahuspráksisis ?uvvojuvvon, ?adnon ovddeš siviilaáittardeaddji láhkii, geah?a Innst. 376 376 S (2015-2016) s. 9.

Láhkaovdabarggus nappo eaktuduvvo ahte dábála??at de hálddahus galgá “dohkkehit ja ?uovvulit” áittardeaddji oainnu. Diet eaktuda ahte Sámediggerá??i ja eará hálddahusorgánat galget atnit vuo??un áittardeaddji oainnu gustovaš láhkii – maiddái dalle go eai leat ovtta oaivilis áittardeddjiin.

Sámediggerá?i o??a mearrádusa vuo?uštusas leat álgovuolggalaš mearrádusa vuo?uštussii lasihuvvon ollu die?ut, ja leat maid lasihuvvon die?ut Sámediggerá?i vástádussii man vástidedje dalle go áittardeaddji guorahalai ášši. Lea váidalahtti jus dehálaš oasit hálddahusa vuo?uštusas eai addo ovdal go áittardeaddji ?állá cealkámuša.

Sámediggerá?i jávohisvuo?ageatnegasvuo?a árvvoštallan man dahke “soapmása persovnnalaš diliid” birra – Sámedikki jienastuslohkui ?áliheapmi

Álbmotregisttarlága ja dan ovdabargguid mearkkašupmi

Sámediggerá??i lea o??a mearrádusastis hui ollu ?ujuhan álbmotregisttarláhkii ja dan lága ovdabargguide, sii geavahit dan vuo??un go dulkojit mat “soapmása persovnnalaš dilit” leat hálddašanlága § 13 nr. 1 mielde. Álbmotregisttarlága § 9-1 mielde lea “juohke ovttas gii meannuda persovdnadie?uid dán lága mielde” jávohisvuo?ageatnegasvuohta das maid son boahtá diehtit iežas barggus. Gullevašvuohta Sámedikki jienastuslohkui ja sámegiela sáhttá registreret Álbmotregistarii, geah?a  § 3-1 vuosttaš la??asa bustávaid p ja q. Dat mearkkaša ahte dasa gusto jávohisvuo?ageatnegasvuohta go dan meannuda álbmotregisttarlága mielde.

Álbmotregisttarlága jávohisvuo?ageatnegasvuohta ii goitge leat gustovaš obbala??at hálddahusas, muhto dušše dalle go meannuduvvo “dán lága mielde”. Go muhtin diehtu – dego dás – meannuduvvo hálddahusas olggobealde Álbmotregistara, de dan regulere hálddahuslága jávohisvuo?ageatnegasvuohta ja mu?ui eará sierralágat – ii fal álbmotregisttarláhka.

Sámediggerá??i oaivvilda dattetge ahte go ?anastupmi Sámedikki jienastuslohkui lea álbmotregisttarlága mielde diehtu masa lea jávohisvuo?ageatnegasvuohta, de dan dihte daidda die?uide gusto, hálddašanlága § 13 vuosttaš la??asa nummár 1 mielde, jávohisvuo?ageatnegasvuohta go leat sáhka “soapmása persovnnalaš diliin”. Sámediggerá??i oaivvilda ahte álbmotregisttarlága ovdabargguid ferte dulkot nu ahte “departemeanta harmonisere mat die?ut álbmotregisttarlágas ja hálddašanlágas leat die?ut maidda lea jávohisvuo?ageatnegasvuohta”. Sámediggerá??i ?ujuha dasa Prop. L (2015-2016) kapihtal 164:

«[…] Departemeanta oaivvilda ahte njuolggadusat das makkár die?uin lea jávohisvuo?ageatnegasvuohta ja main ii leat fertejit leat nu ?ielgasat go vejolaš. Viidáseappot fertejit njuolggadusat maid mielde sáhttá juohkit Álbmotregistara die?uid ?uovvut jávohisvuo?ageatnegasvuo?a njuolggadusaid. Dán ferte vai ii leat nu ahte jávohisvuo?ageatnegasvuohta láivu dan dihte go leat mearrádusat mat addet geah?adeapmái die?uid ja vejolašvuo?a addit die?uid. Álbmotregistara die?uid addima birra lea sierra ?uokkis dás vuollelis.”

Dien vuo?ul evttoha departemeanta ahte lága vuolggasadji ferte leat ahte Álbmotregistara die?uide lea jávohisvuo?ageatnegasvuohta, ja ahte lágas ?állojuvvo makkár die?uide ii galgga jávohisvuo?ageatnegasvuohta gustot.»

Áittardeaddji ii leat ovtta oaivilis ahte ovdabargguid sáhttá ipmirdit nugo Sámediggerá??i lea ?állán. Dat manne ovdabarggus leat nie ?állán orro leamen sihkkarastin dihte ahte Álbmotregistara die?uid geah?adeapmi ii láivudahtte hálddašanlága jávohisvuo?ageatnegasvuo?a njuolggadusaid ja eará njuolggadusaid. Dát cealkámušat álbmotregisttarlága ovdabarggus eai muital movt departemeanta ipmirda hálddašanlága, muhto baicce movt sii sávvet ahte álbmotregisttarlága mearrádusat jávohisvuo?ageatnegasvuo?a birra galget leat.

Dasa lassin leat ovdabarggut maidda ?ujuhuvvo ráhkaduvvon o??a álbmotregisttarlága ráhkadeami oktavuo?as ja dan dihte das lea vuosttažettiin mearkkašupmi dasa movt dán lága dulko. Dakko gokko ovdabarggut soitet buktit oaiviliid eará lágaid dulkoma birra, dego hálddašanlága, de daid sáhttá ipmirdit ma??ebargun ja riekteipmárdussan, ja dan dihte dain lea mihá unnit deaddu riektegáldun. Jus galggašii nu ahte ma??ebargguin ja riekteipmárdusas galgá mearrideaddji mearkkašupmi dulkomii, de lea njuolggadus ahte ferte boahtit ?ielgasit ja ovtta?ilggola??at ovdan ahte cealkámušat leat oaivvilduvvon gustot eará lága ipmirdeamis.

Sámediggerá??i lea maid ?ujuhan Prop. 164 L (2015-2016) kapihttalii 16.4, 7 oassái:

«Dál lea álbmotregisttarlága mielde jávohisvuo?ageatnegasvuohta die?uide mat muitalit muhtin olbmo stáhtaborgármiellahttuvuo?as, muhto dan ii leat hálddašanlága mielde. Dan dihte evttoha departemeanta ahte stáhtaborgármiellahttuvuhtii ii galgga leat jávohisvuo?ageatnegasvuohta o??a álbmotregisttarlága evttohusas. . […]»

Diet oassi dávista ahte go departemeanta lea mearridan mas álbmotregisttar lága mielde galgá leat jávohisvuo?ageatnegasvuohta de lea deattuhan makkár die?uin hálddašanlága mielde lea jávohisvuo?ageatnegasvuohta. Dán ii sáhte dulkot nu ahte hálddašanlága jávohisvuo?ageatnegasvuo?anjuolggadusat dábála??at galget dulkojuvvot álbmotregisttarlága mielde. Departemeantta dajaldagat osiin 7 ja 10, gos ?uožžu dan birra lea go álbmotregisttarlága mielde jávohisvuo?ageatnegasvuohta die?uide riegádanbáikki ja siviiladili birra, ferte ipmirdit justte seamma ládje.

Lea maid nu ahte die?ut maidda álbmotregisttarlága mielde lea jávohisvuo?ageatnegasvuohta, eai leat dakkárat ge maidda hálddašanlága mielde lea jávohisvuo?ageatnegasvuohta. Ovdamearkkat leat elektrovnnalaš oktavuo?adie?ut, dego e-poasta?ujuhus, geah?a álbmotregisttarlága § 3-1 vuosttaš la??asa bustávva e, geah?a § 9-1. Áibbas sierra lea dušše diet doarvái buorre ággan dasa ahte ii sáhte deattuhit harmoniseren cealkaga ággan dasa ahte “?álihuvvon sámedikki jienastuslohkui” ja “sámegiella” leat die?ut maidda hálddašanlága mielde lea jávohisvuo?ageatnegasvuohta.

Sámediggerá??i lea maid oaivvildan ahte dan dihte go dat ahte leat go jienastuslogus vai it, lea diehtu masa álbmotregisttarlága mielde lea jávohisvuo?ageatnegasvuohta, de mielddisbuktá dat almmolašvuo?alága § 13 vuosttaš la??asa mielde ahte diehtu ii galgga addot almmola??at geah?adeapmái.

Áittardeaddji oaivvilda ahte ferte leat hálddašanláhka mii regulere movt Sámediggi gie?ahallá jienastuslogu die?uid, iige álbmotregisttarláhka. Dán sáhttá buohtastahttit Justiisadepartemeantta láhkaossodaga o??ajagimánu 12. beaivvi 2015 cealkámušain (JDLOV-2014-8529). Dien cealkámušas lea sáhka das ahte lea go hálddahus ?adnon láhkamearriduvvon jávohisvuo?ageatnegasvuhtii mii ii gusto hálddašanorgána bargiide. Áššis lei sáhka das go ledje bivdán geah?adit advokáhtará?iid mat ledje addon muhtin suohkanii. Das jerrojuvvui lei go advokáhta lágalaš jávohisvuo?ageatnegasvuohta sirdašuvvan hálddašeaddjái, nu ahte suohkan sáhtii biehttalit geah?adangáibádusa ja ?ujuhit almmolašvuo?alága § 13 vuosttaš la??asii. Láhkaossodat gávnnahii ahte advokáhta rá?iide ii lean jávohisvuo?ageatnegasvuohta hálddašeamis jus daid leat gáibidan geah?adit almmolašvuo?alága mielde.

Áittardeaddji oaivvilda ahte dán áššis ferte leat seamma. Ferte árvvoštallat man viidát hálddašanlága jávohisvuo?ageatnegasvuohta gusto, ja dan geah?adit daid die?uide maid birra lea sáhka ja man oktavuo?as die?ut leat gávdnamis. Dan dihte ii leat riekta go Sámediggerá??i ?ujuha álbmotregisttarlága § 9-1:i ja almmolašvuo?alága  § 13:i gos ?uožžu ahte “die?ut maidda lágas dahje lága mielde lea jávohisvuo?ageatnegasvuohta, eai galgga addot geah?adeapmái.” Dat mii dán áššis lea mearrideaddji lea dat ahte leat go die?ut “soapmása persovnnalaš dilit” hálddašanlága § 13 mielde.

Njuolggadusregulerema mearkkašupmi jienastuslogueksempeláraid oaidnimii

Sámediggerá??i lea maid ?ujuhan Sámedikki válganjuolggadusaide, §§ 12 ja 81, gos lea jienastuslogueksempeláraid olahanmuttu birra ja jienastuslogu ja eará die?uid olahanmuttu birra. Dás, § 12 nr. 3, ?uožžu ahte jienastuslogunubbehus?állosat, ja eará materiála jienastuslogu vuo?ul, sáhttet geavahuvvot dušše politihkalaš ulbmiliidda ja eai galgga olggobealde olbmuide addojuvvot earret dalle go ulbmil lea politihkalaš. Nummir 4 mielde galgá Sámediggi diehtit gos buot jienastuslogueksempelárat maid sii leat addán leat, ja sihkkarastit ahte dát buktojuvvojit ruovttoluotta Sámediggái dahje makulerejuvvojit ma?emusat 6 mánu ma??el válggaid. Mu?ui mearrida maid § 81 nr. 1 ahte jus láhkamearrádusain dahje njuolggadusain ii daddjo eará de sáhttá almmolaš ásahusaid bargiide addit jienastuslogu dahje das nubbehus?állosa dušše dalle go lea bálvalusas dárbu dasa, dutkiide geain die?alaš áigumušat dalle go Sámediggi lea dasa miehtan dahje earáide go Sámediggi lea dasa miehtan. Sámediggerá??i oaivvilda ahte almmolašvuo?alága mielde addit geah?adeapmái jienastuslogu láivudahttá § 12 ja § 81.

Dán áššis eai leat sihtan jienastuslogu geah?adeapmái, muhto leat bivdán geah?adit jienastuslohkui ?áliheami váiddaáššiid. Dasto šaddá jearaldat ahte lea go jávohisvuo?ageatnegasvuohta dasa go soames lea bivdán sisa?álihuvvot jienastuslohkui. Njuolggadusat § 12 ja § 81 gustojit válgamateriálaid eksempeláraide ja olles jienastuslogu olámuddui. Dien ii leat sáhka jávohisvuo?ageatnegasvuo?as mii lea die?uide mat bohtet ovdan jienastuslogus. Áittardeaddji ii ipmir movt diet dorjjošii Sámediggerá?i mearrádusaid dulkoma.

Dieidda njuolggadusaide eai gávdno ovdabarggut mat sáhtáše addit bagadusa das movt mearrádusaid galgá ipmirdit, muhto sáhttá leat ávkin geah??at movt sullasaš mearrádusat leat ipmirduvvon válgalágas. Njuolggadusas § 12:i lea vástideaddji mearrádus válganjuolggadusas § 3. Njuolggadusas § 81:i lea vástideaddji mearrádus § 15-3 válgalágas, ja mearrádusat leat measta justte seammaláganat. Válgalága § 15-3 birra lea ?állojuvvon Ot.prp. nr. 45 (2001-2002) siiddus 284, doppe ?uožžu ná:

«Mearrádus lea belohahkii o?as ja dadjá ahte váldonjuolggadus lea ahte válgamateriálat eai leat almmola??at. Mearrádus lea vuo??uduvvon láhkii ja práksisii mii gusto. Válgalága gustovaš mearrádusat geavahuvvon jienastuslihpuid vurkkodeamis, lea dulkojuvvon nu ahte dát eai leat almmola??at. Válgalágas boahtá ovdan ahte válgamateriála maid jienasteaddjit leat geavahan jienasteami oktavuo?as, dego válgakoarttat, jienastanlihput, konvoluhtat ja eará di?ggat, eai leat almmolašvuo?alága mielde almmolaš dokumeanttat.”

Ovdabargguid ?állosat eai ge doarjjo dan ahte válgalága § 15-3 sáhttá ipmirdit nu ahte lea jávohisvuo?ageatnegasvuohta die?uide mat bohtet ovdan dábálaš jienastuslogus, dás maid Stuoradikki jienastuslogus.

Stuoradikki jienastuslogus bohtet ovdan earret eará stáhtaborgármiellahttuvuo?a die?ut, geah?a válgalága § 2-1, muhto válgalága ii sáhte nu ipmirdit ahte dan sivas lea stáhtaborgármiellahttuvuo?a diehtu dakkár masa jávohisvuo?ageatnegasvuohta gusto. Hálddašanlága § 13 nuppi la??asis ?uožžu ahte stáhtaborgármiellahttuvuohta ii leat “soapmása persovnnalaš dilli” hálddašanlága § 13 mielde. Dan dihte ii leat vejolaš jurddašit ahte Sámedikki válganjuolggadusa § 12 ja § 81 dagahit jávohisvuo?ageatnegasvuo?a die?uide ahte soames lea ?álihan dahje bivdán iežas ?álihit Sámedikki jienastuslohkui.

Áittardeaddji ?ujuha maid dasa ahte Sámedikki válganjuolggadusain lea sierra mearrádus jávohisvuo?ageatnegasvuo?as, § 82, gos ?uožžu ahte hálddašanlága mearrádusat jávohisvuo?ageatnegasvuo?a birra gustojit maid sámediggeválggain (geah?a vástideaddji válgalága § 15-4). Mearrádus ii liv??ii leamašan dárbbašlaš jus liv??ii nu ahte jávohisvuo?ageatnegasvuohta juo lei fárus § 81 áibbas nuppelágan dulkomis.

Áittardeaddji oaivvilda dan dihte ahte njuolggadusaid §§ 12 ja 81 ii sáhte dulkot nu ahte dat mielddisbuktet jávohisvuo?ageatnegasvuo?a daidda die?uide mat bohtet ovdan jienastuslogus. Mearrádusat leat relevánttat dalle go soames háliida oaidnit jienastuslogu dahje dan nubbehus?állosa, muhto ii dalle, dego dán áššis lea, go leat bivdán geah?adit ovttaskasdie?uid mat bohtet ovdan jienastuslogus.

Njuolggadusa regulerema mearkkašupmi dasa go bidjet jienastuslogu almmola??at dárkkisteapmái

Sámediggerá??i ?ujuha dasa ahte njuolggadusaid mearrádus § 8 gos lea dan birra ahte Sámedikki jienastuslohku biddjo almmola??at olámuddui lea ?adnon § 9:i mas lea Sámedikki jienastuslogu divvuma ja o?asmahttima birra. Jienastuslohku biddjo oinnolažžan gitta válgabeaivái juohke nuppi jagi, ja dan ulbmil lea ahte jienastuslohku galgá leat nu riekta go obage vejolaš, ja dasa ii leat váldosivva almmolašvuo?a dárbbut.  Sámediggerá?i ?álus rahpá vejolašvuo?a ahte belohahkii sáhttá ákkastallat ahte almmolašvuo?as lea dárbu oaidnit die?uid, muhto dán áššis lea goitge mearrideaddji, beroškeahttá das mii njuolggadusa ulbmil lea, lea go almmolašvuo?as legitiibma beroštupmi das movt válgamearrádusat álbmotválljejuvvon orgánii praktiserejuvvojit. Dás mii ?ujuhit cealkámuššii. Vaikko álgovuolggalaš váldoulbmil lea ahte jienastuslohku galgá leat nu riekta go sáhttá, de dan olámuddui bidjan goitge mielddisbuktá ahte die?ut eai leat dakkár die?ut maidda lea jávohisvuo?ageatnegasvuohta dan dihte go leat luohttevašvuo?as addon, geah?a cealkámuša ákkastallama.

Sámediggerá??i ?ujuha maid dasa ahte go departemeanta hápmi njuolggadusa de sii dahke di?olaš válljejumi ahte jienastuslohku ii galgga leat almmola??at olámuttus dárkkisteapmái eará go dihto áiggi, ja ahte mearrádusa dan dihte ferte dulkot áibbas nuppe gežiid. Mearrádus mii dadjá ahte jienastuslogu sáhttá bidjat almmola??at olámuddui lea dasa go don ieš válljet dahkat dan, vaikko ii oktage leat dáhtton dan die?u geah?adit. Dán áššis ges lea sáhka gáibádusas man okta borgár lea buktán gii lea háliidan geah?adit ea?kildie?uid. Leat eará oasit maid ferte vuhtiiváldit go bidjá stuora dáhtahivvodagat almmola??at olámuddui, nugo dahkkojuvvo dalle go jienastuslogu bidjá almmola??at olámuddui njuolggadusa mielde. Áittardeaddji ii oainne ahte lea lágalaš vuo??u dulkot dan nie go Sámediggerá??i lea dahkan, nappo áibbas nuppe ládje go movt lea ?állojuvvon.

?oahkkáigeassu

Jávohisvuo?ageatnegasvuo?a reguleren almmolašvuo?alága mielde ii atte vejolašvuo?a dulkot almmolašvuo?alága ja hálddašanlága eará ládje go dan maid áittardeaddji lea atnán vuo??un iežas skábmamánu 23. beaivvi 2023 cealkámušas. Eaige Sámedikki válganjuolggadusat §§ 12 ja 81 atte vuo?u ipmirdit eará ládje makkár die?uide lea hálddašanlága § 13 mielde jávohisvuo?ageatnegasvuohta, iige jienastuslogu bidjama almmolaš dárkkistussii mii dahkko § 8 mielde leat vuo??u dulkot áibbas nuppe ládje, nu ahte dat mielddisbuktá ahte jienastuslogu die?uide gusto jávohisvuo?ageatnegasvuohta. Áittardeaddji doalaha iežas oainnu mii leat ahte jienastuslogu die?ut mat leat biddjon almmola??at dárkkistussii Sámedikki válganjuolggadusa § 8 mielde ii gusto jávohisvuo?ageatnegasvuohta.

Dan ?állosa die?uid dihte mii dáhttut Sámediggerá?i meannudit ášši o??asit ovdal cuo?ománu 22. beaivvi 2024.